بورس اوراق بهادار چیست؟

قبل از تعریف خود بورس اوراق بهادار باید به تعریف اوراق بهادار بپردازیم، منظور از اوراق بهادار به ساده‌ترین زبان شامل ورقه یا مستندی که ضمانت کننده‌ی حقوق مالی برای مالک آن است، می‌باشد. به دیگر سخن اوراق بهادار نوعی ابزار مالی با ویژگی‌هایی چون قابلیت نقل و انتقال است، اوراق بهادار شامل انواع سهام، حق تقدم، اوراق مشارکت، قراردادهای آتی، صکوک و غیره است که تمامی این موارد دارای ارزش مالی برای مالک خود هستند. به‌طور کلی اوراق بهادار در بازار سرمایه به 3 صورت کلی اوراق بدهی، اوراق حقوق صاحبان سهم و ابزارهای مشتقه وجود دارد. بورس اوراق بهادار بازاری‌ست که بستر مناسبی را برای خرید و فروش این اوراق فراهم می‌کند و زیرنظر قوانین هرکشور حال به‌صورت دولتی، نیمه دولتی یا شرکت با مسولیت محدود اداره می‌گردد و وظیفه‌ی ایجاد بستر و ابزارهای موردنیاز برای معامله انواع سهام و اوراق را دارد. مهم‌ترین رسالت این بازار ایجاد رونق اقتصادی برای صاحبان کسب و کار و حمایت قانونی از صاحبان پس‌اندازهای راکد است.

تاریخچه بورس اوراق بهادار در ایران

ایده‌های اولیه شکل‌گیری بورس اوراق بهادار در ایران به سال 1315 و درخواست شاهنشاهی ایران از وان لوترفلد به‌منظور بررسی کمی و کیفی و ایجاد پیش‌نویس بورس اوراق بهادار، بر می‌گردد. پس از بررسی‌های انجام شده توسط لوترفلد، طرح قانونی و اساسنامه تصویب و در اولین گام بانک ملی ایران که به‌عنوان نهاد متولی امور پولی کشور بود، مطالعات جامعی در این زمینه انجام داد. اما به هر روی تشکیل بورس اوراق بهادار تا سال 1333 به تعویق افتاد، در این سال وظیفه‌ی تشکیل این بازار به دوش بانک مرکزی، وزارتخانه بازرگانی و اتاق بازرگانی و صنایع و معادن افتاد، این گروه پس از چندسال بررسی در سال 1345 لایحه تشکیل بورس اوراق بهادار تهران را به مجلس شورای ملی می‌برد و در نهایت در اردیبهشت همان سال مجلس به این لایحه رای و بورس اوراق بهادار تهران شکلی قانونی به خود می‌گیرد. این نهاد در بهمن‌ماه 46 با وارد کردن سهام بانک صنعت و معدن و شرکت نفت پارس فعالیت خود را به‌صورت رسمی آغاز کرد.

از حیث تاریخی فعالیت بورس اوراق بهادار را می‌توان به 4 دوره تقسیم‌بندی کرد:

1- از سال 1346 تا 1357
2- از سال 1358 تا 1367
3- از سال 1368 تا 1383
4- از سال 1384 تا کنون

دوره‌ی نخست فعالیت این بازار سرمایه از ابتدای تاسیس تا انقلاب 1357 است، بازاری که در سال 46 فعالیت‌اش را با انجام چند معامله روی سهام بانک صنعتی و معدنی و شرکت نفت پارس آغاز کرد و سپس به انتشار اوراق خزانه و اوراق قرضه روی آورد. در طول دوره نخست فعالیت تعداد شرکت‌های پذیرفته شده از 6 بنگاه اقتصادی با 6.2 میلیارد ریال سرمایه در سال 1346 به 105 بنگاه با بیش از 230 میلیارد ریال رسید، ارزش مبادلات نیز از 15 میلیون ریال در سال 46 به بیش از 33 میلیارد ریال در سال 57 رسید. مهم‌ترین عامل گسترش بورس اوراق در این دوره را تصویب قوانینی چون:

1- قانون گسترش مالکیت سهام واحدهای تولیدی که در پی آن شرکت‌های خصوصی و دولتی موظف شدند به ترتیب 49% و 94% سهام خود را عرضه کنند.
2- تصویب قانون معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار در سال 1354

در سال‌های پس از انقلاب و تا قبل از طرح‌ریزی نخستین برنامه 5 ساله توسعه اقتصادی، با تصویب لایحه قانون اداره امور بانک‌ها در سال 58 و تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران در همین سال، باعث ایجاد تغییرات اساسی در ساختار بورس اوراق بهادار و کاهش چشم‌گیر حجم مبادلات شدند.

پس از اتمام جنگ، در چارچوب برنامه 5 ساله اول توسعه اقتصادی بازار بورس اوراق بهادار تهران به‌عنوان مناسبت‌ترین بستر برای آغاز سیاست خصوصی‌سازی مورد توجه قرارگرفت. بر اساس همین دیدگاه قانون‌گذران و سیاست‌گذران درنظر داشتند که بورس اوراق با جذب نقدینگی و هدایت آن به سمت مصارف سرمایه‌گذاری نقشی موثر در تجهیز منابع توسعه اقتصادی دارد، علاوه بر این این مهم باعث ایجاد یک کنش انگیزشی مثبت در بین فعالان اقتصادی بخش خصوصی نیز خواهد گردید. همین نگاه باعث رشد 10 برابری حجم معاملات از سال 1368 تا 1383 را درپی داشت، لازم به ذکر است که تعداد بنگاه‌های اقتصادی در پایان سال 1383 از 56 شرکت به 422 شرکت رسید. 2 قانون بسیار مهمی که باعث ایجاد رشد چشم‌گیر در بورس اوراق شد شامل موارد زیر می‌باشد.

1- تبصره ۳۵ قانون بودجه سال ۱۳۷۸ کل کشور که توسط آن به وظیفه دولت نسبت به تعیین تکلیف همه شرکت‌های بخش دولتی از راه ادغام، واگذاری و فروش سهام به بخش‌های خصوصی و تعاونی اشاره شده است.
2- ماده ۹۴ قانون برنامه سوم توسعه ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳ که بر اساس آن شورای بورس موظف شد تا اقدامات لازم را برای ایجاد شبکه رایانه‌ای بازار سرمایه ایران به‌منظور انجام گرفتن داد و ستد الکترونیک اوراق بهادار در سطوح ملی و پوشش دادن خدمات اطلاع‌رسانی در سطح ملی و بین‌المللی را انجام دهد.

اوراق بهادار و انواع آن

همانطور که در بالا بدان اشاره شده، اوراق بهادار نوعی ابزار مالی برای داد و ستد در بازار سرمایه است، حال این سوال پیش می‌آید که چند نوع اوراق بهادار داریم و تفاوت آنها با یکدیگر چیست؟

اوراق بدهی یا اوراق قرضه، اوراق بهاداری هستند که به موجب آن شرکت منتشر کننده تعهد می‌دهد مبلغ مشخصی را در زمان‌های تعیین شده به دارنده این اوراق پرداخت نماید، ضمنا منتشرکننده متعهد است در سررسید مشخص اصل مبلغ سرمایه‌گذاری شده توسط فرد(حقیقی/حقوقی) به واسطه‌ی این اوراق را تمام و کمال پرداخت کند. وجه تسمیه‌ی بدهی روی این اوراق از آنجا می‌آید که عمدتا شرکت‌ها یا ارگان‌هایی که مشکل تامین منابع مالی یا نقدینگی کافی دارند، برای دریافت وام از بانک‌ها، دست به انتشار این اوراق برای تامین منابع مالی خود می‌زنند. از انواع اوراق بدهی می‌توان به اوراق خزانه دولتی، اوراق مشارکت دولتی و شرکتی، اوراق منفعت، اوراق مرابحه، اوراق سلف موازی استاندارد، گواهی سپرده، اوراق صکوک شرکتی، اوراق بهادار وثیقه‌ای و سهام ممتاز نام برد.

متداول‌ترین نوع اوراق بهادار در میان سرمایه‌گذران، سهام است. سهام دارای ارزشی اسمی بوده و تعداد آن برای هر شرکت به عواملی چون میزان سرمایه وابسته است که از تقسیم سرمایه‌ی آن شرکت به ارزش سهمی هر سهم بدست می‌آید، ارزش سهمی هر سهم در بورس اوراق بهادار ما معادل با 100 تومان است. سهام نشان دهنده مالکیت دارنده آن در یک شرکت است که علاوه بر دریافت سود سالیانه، حق رای در مجمع آن شرکت را نیز برای مالک‌اش به‌دنبال دارد. برخلاف اوراق بدهی که تنها سود سالیانه (جدای از اصل پول) به مالک‌اش پرداخت می‌شود، دارنده سهام می‌تواند از افزایش قیمت هر سهم نیز کسب سود کند.

قراردادهای مشتقه درواقع نوعی از قرارداد مالی است که ارزش خود را از دارایی پایه مانند کالای فیزیکی دریافت کند، دارایی پایه می‌تواند به شکل سهام، نرخ‌های بهره یا کالا باشد. واژه‌ی مشتقه در این اوراق بدان معنی است که ارزش این اوراق به یک یا چند دارایی که از آن مشتق می‌شود وابستگی دارد، خود قرارداد مشتقه یک قرارداد بین دو یا چند طرف براساس یک یا چند دارایی است که ارزش آن هم به وسیله نوسانات دارایی پایه(مبنا) تعیین می‌شود. امروزه در بازار اوراق ما 4 نوع اوراق مشتقه شامل قراردادهای سلف، قراردادهای آتی، قراردادهای اختیار معامله و قراردادهای معاوضه، مورد معامله قرار می‌گیرد.

برای معامله در بورس کالا چه باید کرد؟

از آنجایی که برای فعالیت در بازار سرمایه ایران مانند کارگزاری‌ها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، سبدگردان‌ها و غیره در گام اول نیاز به داشتن حساب سجام است، به همین منظور شما در ابتدا باید در سجام ثبت‌نام و احراز هویت نمایید و سپس مابقی فرآیند را در کارگزاری‌هایی که از بورس کالا پشتیبانی می‌کنند، انجام دهید، این فرآیند به‌صورت کلی شامل: